Allemaal naar buiten, de zomer is bijna in het land! Maar er ligt een gevaar op de loer: de teek wordt terug actief in het voorjaar, en dat kleine beestje kan vervelende ziektes, zoals de ziekte van Lyme, overbrengen op de mens. Hoe gevaarlijk is een tekenbeet eigenlijk en wat is de situatie in België? Is de teek bij ons aan een opmars bezig?
Teken zijn kleine, spinachtige beestjes: het zijn parasieten die leven van het bloed van gewervelde dieren zoals vogels, muizen, reptielen, herten en… de mens. Als ze op jacht zijn, kruipen teken omhoog langs grassprieten, struiken en kreupelhout en wachten tot hun slachtoffer voorbijkomt. Teken herkennen potentiele gastheren aan de hand van detectie van lichaamswarmte, CO2 en mogelijk zelfs geur.
Bij de mens kruipen ze via de benen omhoog, bij voorkeur naar warme plekjes tussen huidplooien. Eens ze zich vastgebeten hebben, zuigen ze zich vol met bloed. Een tekenbeet voel je niet, omdat teken een verdovende stof inspuiten. Na enkele uren of dagen zijn ze volgegeten en laten ze zich terug vallen. Uitzonderlijk blijft een teek wel een week zitten. Terwijl het lichaam van een teek in normale toestand slechts een paar millimeter groot is, kan een volgezogen exemplaar meer dan een centimeter worden.
De ziekte van Lyme
Doordat een teek in aanraking komt met verschillende gastheren kan hij zelf besmet raken met allerlei bacteriën of virussen. Via een beet worden die vervolgens verder verspreid onder de volgende slachtoffers. De teek is dus niet zelf de veroorzaker van ziektes, hij is enkel de overbrenger of vector.
De meest gekende ziekte die op deze manier kan overgebracht worden is de ziekte van Lyme, veroorzaakt door de bacterie Borrelia Burgdorferi Sensu Lato. Deze bacterie werd pas in 1981 ontdekt nadat in het plaatsje Old Lyme in Connecticut een groot aantal jonge mensen gewrichtsklachten ontwikkelden. De bacterie kan daarnaast ook griepachtige verschijnselen, vermoeidheid, verlamming, hartklachten en andere ernstige neurologische en psychiatrische aandoeningen veroorzaken, die lange tijd kunnen aanslepen.
De Borrelia bacterie kan zich makkelijk voortbewegen door vloeistoffen en weefsel en zich ook in lichaamscellen verbergen.
De brede waaier aan mogelijke klachten zijn o.a. een gevolg van de unieke vorm van de bacterie. Het is namelijk een spirocheet, een bacterie die een kurkentrekkervorm heeft, en zich makkelijk door weefsel kan boren en daarna overal in het lichaam kan nestelen.
Dat de infectie alvast geen recent fenomeen is, werd ontdekt toen bij Ötzi, de 5300 jaar oude mummie die in de Alpen gevonden werd, het genetisch materiaal van de bacterie gevonden werd.
Op dit moment zijn er 36 gekende soorten Borrelia gekend die wereldwijd verspreid zijn, waarvan er minstens 12 ziektes bij de mens kunnen veroorzaken. Dankzij de vooruitgang in moleculaire biologie worden ook steeds meer soorten, stammen en genetische varianten geïdentificeerd.
3 Levensstadia
Er komen wereldwijd 800 soorten teken voor. De volledige ontwikkelingscyclus van sommige soorten kan zelfs tot 3 jaar duren. Een teek doorloopt meerdere levensstadia, en leeft meestal een tweetal jaar. Ze kruipen als larve uit het ei, en gaan meteen op zoek naar een eerste gastheer. In deze levensfase kunnen ze nog geen ziektes overbrengen.
Na een eerste vervelling wordt de larve een nimf. In dit stadium zijn teken het gevaarlijkst, net omdat ze nog zo klein zijn (ongeveer 1 tot 1,5 mm) maar wel al ziektes kunnen veroorzaken.
Na een bloedmaaltijd vervellen de nimfen tot volwassen teek. Ook die gaan weer op zoek naar bloed, en een partner. Een vrouwtje kan vele duizenden eitjes leggen. Een overlevingsstrategie omdat vele larven omkomen voor ze een eerste bloedmaaltijd vinden.
Van links naar rechts: de nimf, volwassen mannetje en vrouwtje
Van beet naar ziekte
Hoe vaak een beet van een geïnfecteerde teek ook tot de ziekte leidt, is onduidelijk. Naargelang de studies treedt bij 1,1 tot 3,4% van de personen met een tekenbeet de ziekte van Lyme op. De kans dat je de ziekte oploopt na een beet is dus heel klein. Feit is dat hoe langer de teek in de huid zit, des te groter de kans is dat je wordt besmet met Borrelia-bacteriën. Na 24 tot 36 uur neemt de kans op besmetting snel toe. Het advies is dan ook: een ontdekte teek zo snel mogelijk verwijderen met een scherp pincet of een speciale tekentang.
Raakt de bacterie via een tekenbeet toch in de nieuwe gastheer, dan veroorzaakt die een lokale huidinfectie en een rode cirkel, de erythema migrans (EM). Deze uitslag verschijnt meestal na 3 tot 30 dagen op de plaats van de beet, maar het kan ook op andere plaatsen en er kunnen meerdere vlekken zijn.
Is deze EM zichtbaar en men heeft weet van een tekenbeet, dan is er zeker een infectie en is onmiddellijke behandeling met antibiotica vereist. Tot de helft van de Lyme-patiënten heeft echter deze cirkel nooit gezien, dus het ontbreken ervan geeft geen garanties over een mogelijke infectie. Blijft de infectie onbehandeld, dan verspreidt de bacterie zich verder over het hele lichaam, bij voorkeur naar de gewrichten, de zenuwen en de hersenen, waar ze verder schade aanricht. Als de infectie niet tijdig wordt ontdekt en behandeld met antibiotica, wordt de ziekte chronisch.
Een Erythema Migrans kan een typische bulls eye rash zijn, maar ook allerlei minder specifieke vormen aannemen, wat de diagnose bemoeilijkt.
Besmette teken in België
Betrouwbare en actuele cijfers over het aantal besmette teken zijn er niet in België omdat geen systematische monitoring plaatsvindt. Volgens het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid (WIV) is naar schatting 10% van de teken in België besmet met Borrelia. Om een vergelijking te maken: in Nederland is gemiddeld 23,6% van de teken besmet en er zijn studies voor West-Europa die tot 35% oplopen. Gezien het ontbreken van actuele cijfers voor België liggen de werkelijke cijfers vermoedelijk hoger.
Bovendien heeft het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen (ITG) in 2015 gewaarschuwd dat ook de teken zelf aan een opmars bezig zijn in ons land. Mogelijke oorzaken zijn de klimaatopwarming, toename van de bebouwde oppervlakte, verstoring van ecosystemen, de toename van herten en everzwijnen,… Om deze stijging te bevestigen organiseert het instituut momenteel een onderzoek in Bokrijk en de Westhoek. De resultaten hiervan zijn nog niet gepubliceerd.
update 20 juni 2016: Uit het onderzoek van ITG blijkt dat het aantal besmette teken fors stijgt. Dat is vooral aantoonbaar in het weinig toegankelijke Wik in Bokrijk, waar het aantal ‘gevaarlijke’ teken in twee jaar tijd steeg van 10 naar 37 procent. “Een onderzoek in De Panne bevestigt de tendens van een stijgend aantal besmette teken in Vlaanderen. Een meer globaal onderzoek moet dit bevestigen”, aldus Isra Deblauwe van het ITG.
Een voorbeeld van de vele onzekerheden is Borrelia Miyamotoi, een variant van Borrelia die voor het eerst in Japan werd opgemerkt. Deze bacterie werd reeds aangetroffen in teken aan de landgrenzen in Nederland en Frankrijk. In België komt de variant niet voor, maar er werd dan ook nog niet naar gezocht. Nochtans kan ook deze bacterie ziektes veroorzaken bij de mens.
Hoeveel beten lopen we op en hoe vaak worden we ziek?
Om te weten hoeveel tekenbeten de gemiddelde Belg oploopt heeft het Wetenschappelijk Instituut voor WIV in juni 2015 Tekennet in het leven geroepen: een website waar je kan aangeven waar en wanneer je een tekenbeet opliep. Sinds kort is er ook een mobiele app voor iOS en Android beschikbaar. Het WIV spoort iedereen aan om elke tekenbeet systematisch te melden via die kanalen. Uit de eerste resultaten blijkt dat mensen vooral in Limburg en Luxemburg gebeten worden. Je hoeft trouwens niet de natuur in om gebeten te worden. 1 op 3 slachtoffers kreeg de beet in de tuin of op school.
Waarschuwingsbord voor teken en Lyme in Groot-Brittannië. In gebieden met grote tekenpopulaties in België ontbreken vaak dergelijke borden.
Preventie
Beter voorkomen dan genezen dus. Woon je in een gebied waar veel teken voorkomen of trek je de natuur in, dan kan je best deze voorzorgen nemen:
- Breng een tekenwerend product aan
- Draag een lange broek en lange mouwen
- Steek je broek in je sokken zodat de teken niet via je benen omhoog kunnen
- Controleer dagelijks voor teken. (Vergeet niet dat een nymfe miniscuul klein is!)
- Neem een douche na het buiten gaan
- Ga naar een dokter als je koorts of uitslag krijgt
- Heb je een rode cirkel, dan zijn verdere labo-testen onnodig: start onmiddellijk een antibiotica-kuur op
Of de ziekte van Lyme in België toeneemt wordt niet gestaafd door de officiële cijfers. Het WIV meldt geen stijging en rapporteert 2.100 positieve bloedtesten in 2013 via het nationaal referentiecentrum (NRC). Naar schatting gaan jaarlijks 8.000 tot 10.000 patiënten naar de huisarts omwille van de rode cirkel als eerste symptoom van de ziekte van Lyme.
Dit in contrast met Nederland waar men wel een stijging waarneemt. Daar belandden in 2014 circa 23.500 mensen bij de dokter omwille van een rode cirkel. Dit is een stijging met een factor 3 sinds 1994. De Nederlandse Rijksdienst voor Volksgezondheid heeft verklaard dat het aannemelijk is dat het aantal mensen met complicaties als gevolg van de ziekte van Lyme aanzienlijk is toegenomen. Een onmiddellijke verklaring voor dit verschil met de situatie in België is er niet. Volgens Valerie Obsomer, expert in teken en voormalig onderzoekster aan UCL, is er een onderdiagnose en onderrapporting, en ligt het werkelijk aantal nieuwe Lyme-slachtoffers in ons land rond de 15.000 per jaar.
In de Verenigde Staten ging men uit van 30.000 gevallen van Lyme per jaar, maar het Center for Disease Control and Prevention (CDC) heeft deze cijfers in 2013 met een factor 10 bijgesteld: elk jaar zouden 300.000 Amerikanen de ziekte oplopen. Vergelijkingen met Europa zijn moeilijk te maken omdat elk land zijn eigen methodes van monitoring en rapportering heeft. Een pan-Europees systeem voor monitoring is dan ook hoognodig.
Cijfers uit 2009 spreken over 65.000 geschatte gevallen per jaar in Europa terwijl andere bronnen tot meer dan 1 miljoen gevallen per jaar suggereren. Deze grootte ordes leren ons vooral dat er geen betrouwbare cijfers zijn, wat verontrustend is gezien de ziekte van Lyme een zeer ernstige aandoening kan worden.
Verder dan Lyme
Het gevaar van de teek stopt overigens niet bij Lyme. Zo zijn er waarschijnlijk meer dan 300 andere micro-organismen aanwezig in teken. Bacteriën zoals Bartonella, Babesia, Rickettsia, Micoplasma, het Tick Born Encephalitis virus, en nog vele andere kunnen via een tekenbeet ernstige ziektes veroorzaken. Naar schatting is van de helft van de tekengerelateerde ziektes niet duidelijk welk organisme aan de oorzaak ligt. Bovendien kan 1 beet meerdere infecties tegelijk veroorzaken. Dit maakt diagnosestelling en behandeling vaak een zeer moeilijke zaak. Heel wat infecties worden dan ook gemist en blijven onbehandeld. Meer monitoring en wetenschappelijk onderzoek zijn nodig; alleen zo kunnen overheden hun beleid aanpassen en gerichtere maatregelen nemen om tekenbeten te voorkomen en de diagnose van tekengerelateerde ziektes te verbeteren.
