Het Vlaamse kunstenlandschap is een sector vol spelregels, strakke planning en administratief beheer. Nefast voor creatieve vernieuwing, hoor je dan wel eens. Het was nochtans niet altijd zo, in vroegere tijden kende het landschap golven van vernieuwing. Kunstencentrum nOna uit Mechelen tracht deze tweespalt te doorbreken en klopte aan bij ons Open Time | Applied Futures Research kenniscentrum aan Erasmushogeschool Brussel om samen te kijken naar hoe het anders zou kunnen. Wij zijn gespecialiseerd in toekomstonderzoek op maat. Maar wat houdt dat precies in, ‘toekomstonderzoek’? En hoe proberen wij voorbij de impasse in het Vlaamse kunstenlandschap te kijken? Spoiler: je hebt er geen glazen bol voor nodig. In dit geval hebben we een eeuwenoude methode omgevormd, de dialectiek.
een eeuwenoude filosofie
In dialectisch denken beschouwt men de realiteit vanuit ‘de dynamiek tussen twee tegenovergestelde krachten’. Die clashen met elkaar en creëren zo een derde uitweg, die elementen van de twee oorspronkelijke krachten bevat. Zo is de creatie van kennis een constante evenwichtsoefening tussen twee tegenpolen.
Dialectisch denken bestaat al heel lang en heeft veel verschillende vormen gekend in culturen van over de hele wereld. Ze is te vinden in de yin-yang-filosofie uit het Taoïsme (7de – 9de eeuw) tot zelfs in de filosofie van de Veda’s uit het klassieke Indië (1500 vC).
Plato en Aristoteles in Socratische dialoog.
In de Westerse filosofie vinden we de dialectiek terug bij de klassieke Griekse filosoof Socrates. Hij beschreef het als een conversatietechniek met spelregels die gebruikt kunnen worden om tot een gemeenschappelijk begrip van de realiteit te komen. Die spelregels kunnen toegepast worden tijdens debatten waarin twee zijden het niet eens zijn met elkaar.
Vereenvoudigde voorstelling van het dialectisch proces.
De bekendste versie bij ons komt wellicht van de Duitse filosoof Hegel. Hij beschreef hoe een veranderingsproces ontstaat uit een clash tussen twee tegenpolen: een dominante toestand of idee (de these) en een tegengestelde toestand of idee (de antithese). De clash van beide zorgt voor een derde uitkomst die elementen van beide tegenpolen bevat: de synthese. Die synthese wordt dan de nieuwe these, die op zijn beurt geconfronteerd kan worden met een nieuwe antithese, enzovoort. Zo krijgen we een cyclisch proces van tegenstelling en creatie.
Overheid vs. artistiek landschap
Je kan de recente geschiedenis van het Vlaamse kunstenlandschap analyseren aan de hand van de dialectiek. Er vallen namelijk twee spelers of krachten te onderscheiden die tegenover elkaar staan en voor verandering zorgen: de overheid enerzijds en de artiesten anderzijds. De overheid probeert greep te krijgen op een gesubsidieerde sector door initiatieven te ondersteunen en te reguleren. Dit zorgt ervoor dat bepaalde organisaties of stromingen op een gegeven moment dominant worden. Dat creeërt een ‘traditionele, dominante cultuur’ in de sector. Daarop volgt vaak een reactie van artiesten met nieuwe ideeën die zich proberen af te zetten van ‘het traditionele’ door hun werk buiten de gereguleerde structuren te maken en te verspreiden. Als die populair worden, krijgen we vaak een ‘golf van vernieuwing’.
De reactie van de overheid is dan vaak om deze populaire stromingen opnieuw te gaan reguleren, waardoor ze uiteindelijk weer het ‘nieuwe traditionele’ worden, enzovoort. We kunnen die dynamiek voorstellen als twee golfbewegingen die elkaar constant tegenstellen en om de beurt de overhand nemen.
__________________________________________________________________
” wanneer artiesten met nieuwe ideeën zich proberen af te zetten van ‘het traditionele’, krijgen we vaak een golf van vernieuwing. “
__________________________________________________________________
Momenteel zit het landschap in zo’n gereguleerde fase. Dat wil zeggen dat van culturele organisaties verwacht wordt dat ze voor het ontvangen van hun subsidies voldoen aan heel wat regels. Die gekregen middelen moeten ze dan zo efficiënt mogelijk beheren. Dat brengt grote administratieve kosten en lasten met zich mee. Dat is de huidige, dominante toestand of de these.
Kunstencentrum nOna klopte bij ons aan om samen te verkennen waar in de toekomst een nieuwe ‘golf van verandering’ zou kunnen ontstaan. Als we de dialectiek willen gebruiken om naar de toekomst te kijken, wordt het een kwestie van vast te leggen welke mogelijke antitheses de kop op kunnen steken en hoe de these-antithese dynamiek dan zou kunnen verlopen. Want net daarin zitten aanwijzingen voor toekomstige verandering.
emerging issues
Om mogelijke antithesen in de toekomst vast te leggen, voerden we voor nOna een emerging issue analysis uit. Daarin ga je in het heden op zoek naar ‘opborrelende kwesties’. Dat zijn fenomenen, gebeurtenissen of ideeën die de kop opsteken in de marges van de samenleving en mogelijk een impact kunnen hebben op de toekomst van je organisatie. Het zijn doorgaans geen algemene trends en er is weinig over geweten. Misschien verdwijnen ze terug en gebeurt er verder niets mee, maar misschien groeien ze ooit uit tot trends en hebben ze een grote impact op de sector of samenleving. De opborrelende kwesties of fenomenen die een tegenstelling lijken te vormen van een huidige toestand, kunnen we beschouwen als ‘mogelijke antitheses’.
Voor nOna gingen we op zoek naar emerging issues en mogelijke antitheses in het Vlaamse kunstenlandschap. Eén interessante emerging issue die naar boven kwam is het toenemend belang van de korte keten in cultuur. Zeker tijdens de Covid-19-pandemie werd het duidelijk dat internationale samenwerkingen fragiel zijn en er steeds meer focus komt te liggen op lokale samenwerkingen. Door de multiculturele aard van Mechelen kunnen ook die lokale samenwerkingen internationaal getint zijn. ‘Internationale’ projecten opzetten met lokale spelers biedt zo meer mogelijkheden om spontane, bottom-up creativiteit te laten floreren.
‘Futures wheel’
Vervolgens gingen we aan de slag rond de onzekerheid over hoe de clash tussen de these en mogelijke antitheses kan verlopen. We kunnen namelijk nooit voorspellen hoe die dynamiek zal verlopen en wat de uitkomst zal zijn, maar we kunnen wel kijken naar de mogelijkheden. Met een ‘futures wheel’ of ’toekomstwiel’ denken we na over hoe fenomenen zich over een bepaalde termijn kunnen ontwikkelen. Daarbij bestuderen we eerst de potentiële directe gevolgen van de ontwikkeling van bepaalde fenomenen of ideeën. Vervolgens onderzoeken we wat de directe gevolgen van die gevolgen zouden kunnen zijn, enz.
Voorbeeld van een toekomstwiel.
Zo krijg je een wielvormige structuur, met aan de buitenkant allemaal mogelijke uitkomsten op termijn. Als je vertrekt vanuit een mogelijke antithese, dan kan je nadenken over de mogelijke uitkomsten van de clash tussen de huidige these en de opborrelende antithese. Doe dit enkele malen voor elke mogelijke antithese en je hebt een verkenning gedaan van mogelijke veranderingen in de toekomst volgens het dialectisch proces.
Conclusie
Samen met nOna hebben we heel wat interessante emerging issues ontdekt voor het kunstenlandschap, zoals artificial intelligence (AI) als artiest én als publiek, of de opkomst van lokale, maar internationaal getinte korte keten-projecten. We hebben daaruit samen een selectie gemaakt van de interessantste om uit te werken in een futures wheel. Zo konden de deelnemers aan het project nadenken over mogelijke veranderingen in de toekomst van het kunstenlandschap aan de hand van een eeuwenoude filosofie, gemixt met elementen van hedendaags toekomstonderzoek.
Het leverde het kunstencentrum nOna geen voorspellingen op van wat hun toekomst zal zijn, want dat is nooit de bedoeling van toekomstonderzoek. Wel hebben ze hiermee de mentale én methodologische handvaten gekregen om na te denken over wat kan gebeuren in de toekomst en hoe ze daar vandaag mee kunnen omgaan. Zo zag nOna in dat ze niet zozeer mee moeten evolueren met digitalisering, maar dat ze zelf – in samenspraak met artiesten, publiek en andere stakeholders – kunnen vastleggen wat zij precies willen halen uit de groeiende digitale mogelijkheden. Zo hebben ze meer zeggenschap over hun eigen toekomst.
Tijdens dit project is nOna beter geworden in het reflecteren over de toekomst op basis van emerging issues die we vandaag kunnen zien. Zo kunnen ze met meer eigenaarschap en op bewustere wijze omgaan met mogelijke verandering. Met al die nieuwe inzichten op zak, kan nOna de toekomst tegemoet.
Uitgelichte foto bovenaan: © Joseph Abel via Wikimedia Commons
Foto Plato en Aristoteles: © Luca della Robbia, Museo dell’Opera del Duomo, Firenze via Wikimedia Commons
Vereenvoudigde voorstelling van het dialectisch proces: door Yannick Dujardin
Voorbeeld van een toekomstwiel: door Yannick Dujardin
